MANASTIR GRADAC – PRAVOSLAVNI BISER U DOLINI JORGOVANA
Zadužbina velike kraljice u brdima Rasa jedinstvena je po po lepoti arhitekture i živopisa, a misteriozna plemkinja franačkog roda Jelena Anžujska najdugovečniji je srpski srednjovekovni vladar.
Smešten u području Stare Raške, na šumovitim padinama Golije, na uzvišenju koje meštani nazivaju Petrov Krš, manastir Gradac podignut je u drugoj polovini 13. veka, na ostacima nekadašnje crkve. Zadužbina kraljice Jelene Anžujske, žene srpskog kralja Uroša I Nemanjića, pravi je pravoslavni biser u Dolini jorgovana.
Posvećen je Blagoveštenju Presvete Bogorodice. Bogorodičina crkva je jednobrodna građevina sa kupolom, trodelnim oltarom i pravougaonom pevnicom, a centralni brod čine priprata sa dve kapele, naos i oltarski prostor. Manastir je primer monumentalne raške arhitektonske škole, a prisutan je i uticaj gotike. Kao što su gotički mermerni ukrasi, prelomljeni lukovi i kitnjasti prozori skladno uklopljeni u crkvu raškog stila, tako je i velika vladarka ugradila najbolje zapadnjačke osobine u svoju srpsku domovinu.
Manastir je i deo projekta Transromanika, a arhitektonske ukrase odlikuje kasna ili pozna romanička umetnost, koja se ogleda najviše na stubovima glavnog portal, na mermernim prozorima i slepim arkadicima na krovnom vencu.
Zidno slikarstvo manastira je veoma malo sačuvano, a prikaz ktitorke je i danas vidljiv. U manastiru je sačuvan i originalni kameni ikonostas iz vremena gradnje, a tokom turske vlasti manastir je opusteo. Njegova obnova započeta je kasnije u 20. veku.
Zadužbina velike kraljice u brdima Rasa jedinstvena je po po lepoti arhitekture i živopisa. Može se reći da manastir oslikava dušu kraljice Jelene Anžujske, Francuskinje koja je odabrala da bude Srpkinja.
Misteriozna plemkinja “fruškog”, tačnije franačkog roda, vladala je duže od šest decenija, najpre uz muža Uroša Prvog Velikog, a zatim samostalno srpskim Pomorjem. Ona je i najdugovečniji srpski srednjovekovni vladar.
U njeno vreme pod visokim bregom Brvenika nalazio se veliki grad. Kraljica je podigla manastir na prirodnom odmorištu, da bi se u njemu okupljali putnici, donoseći nove vesti i znanja. Taj zeleni plato, tada nazvan Gradac, smatran je svetim mestom jer su se na njemu nalazile ruševine nekog starijeg hrama.
Ktitorka u zadužbinu dovodi probrane monahe vične lekarstvu i pismenosti, a njena zadužbina je i slika sjaja i veličine Srbije namenjena strancima.
Gradac je jedinstvena sinteza zapadnog i srpsko-vizantijskog stila kraljice Jelene. Istorijski spisi potvrđuju da se srpska vladarka uvek potpisivala samo kao “Jelena milošću božjom kraljica sve srpske zemlje i pomorske” ili još kraće Jelena Kraljica.
Kraljica se zamonašila u crkvi svetog Nikole na Akdarskom jezeru, gde je i umrla 1314. godine. Njene mošti stajale su pred ikonostasom crkve u Gradcu sve do 15. veka i pada despotovine kada Turci razaraju zadužbinu velike kraljice. U 16. veku Gradac je obnovljen, a u vreme velike seobe ponovo je razoren, a mošti kraljice Jelene su nestale. U hramu je sačuvan mermerni sarkofag u kome je sahranjena Sveta kraljica Jelena.
Kraljica Jelena je, osim zadužbine Gradca, darivala mnoge hramove. Mnogo je činila i za razvoj prosvete i umetnosti. Osnovala je prvu žensku školu u Srbiji, organizovala skupljanje i prepisivanje knjiga, brinula o siromašnima, podizala i obnavljala crkve kako pravoslavne, tako i katoličke u Primorju.
Kralj Uroš I je u čast ljubavi prema francuskoj princezi Jeleni iz roda Anžuja, potonjoj srpskoj kraljici naredio da se čitava dolina reke Ibar zasadi mirisnim jorgovanima, kako bi je njena nova postojbina podsećala na zavičaj, na Provansu u Francuskoj. Vremenom dolina Ibra dobija ime Dolina jorgovana ili Dolina kraljeva.
Današnje selo Gradac osnovano je u 19. veku, a teško oštećena manastirska Bogorodičina crkva služi kao parohijska. Zbog svoje veličanstvene lepote manastir Gradac je danas u Srbiji jedan od najlepših srpskih srednjovekovnih kulturno-istorijskih spomenika, a pod zaštitu države zajedno sa neposrednom okolinom stavljen je Zakonom iz 1947. godine.
Ako prolaziš kroz Dolinu jorgovana, obavezno poseti manastir Gradac, vredi videti. I da, ne zaboravi da se prihaviš na naš kanal, prati nas!
Srednjovekovna Srbija, kraljica Jelena Anžujska, manastir Gradac, Dolina jorgovana (Istraži Srbiju!) – VIDEO
Pripremili:
Paneuropa Discover Serbia
Novinar: Milica Brković
Snimatelj: Periša Đinđić
Prevod: Dragana Špica
