Simbol Beograda je najveći pravoslavni hram, na prostoru čitavog Balkana.
Hram Svetog Save
Hram Svetog Save dominira, ne samo Sveto savskim platoom i opštine Vračar, već i širim prostorom grada. Okružen je prostranim šetalištem, zelenilom prelepog parka i odblescima vode koji kreiraju nestvarni prikaz i pojačavaju lepotu ovog monumentalnog arhitektonskog zdanja.
Ideja o izgradnji hrama Svetog Save potekla je daleke 1879. godine, kada je jedan od najpoznatijih predstavnika Srba u Dubrovniku, Matija Ban, izneo ideju o podizanju crkve Svetog Save na Vračaru.
Smatra se da je tu Kodža Sinan-paša 1594. godine spalio mošti Svetog Save, osnivača Srpske pravoslavne crkve. Tačno tri veka od spaljivanja moštiju svetog Save, u Beogradu je osnovano društvo čiji je cilj bio da se na tom mestu podigne hram u čast osnivača Srpske pravoslavne crkve.
Izbijanje Prvog balkanskog rata 1912. godine, kao i drugi ratovi zaustavili su sve aktivnosti na izgradnji hrama. Nakon rata, 1919. godine, Društvo je ponovo ustanovljeno. Nov konkurs je raspisan 1926; ovog puta su stigla 22 projekta. Premda prva i treća nagrada nisu dodeljene, arhitektonsko rešenje arhitekte Bogdana Nestorovića, koje je osvojilo drugu nagradu, proglašeno je za najuspešnije. Odbor za izgradnju hrama je 1930. poverio izradu projekta arhitekti Nestoroviću, kao i arhitekti Aleksandru Deroku, uz saradnju inženjera Vojislava Zađine.
340 godina nakon spaljivanja moštiju svetog Save, izgradnja hrama je konačno započela 15. septembra 1935. godine, kada je patrijarh Varnava izvršio osvećenje temelja. Armiranobetonski šipovi, podloga za temelje, pobodeni su do početka marta 1937. Temelji su većim delom urađeni iste godine, a za 1938. je predviđeno da se urade temelji oltarskog dela, na sredini Braničevske ulice, i da se urade zidovi do visine od 7 metara. Kada su radovi poodmakli, patrijarh Gavrilo je 10. maja 1939. godine svečano osvetio temelje, i u oltaru, uz kamen temeljac, položio povelju.
Društvo za podizanje hrama je za sakupljanje sredstava ustanovilo nedelju Sv. Save – nedelja osvećenja temelja u 1939, odn. nedelja iza Savindana 1940, kada je obezbeđena potrebna suma. Dalja izgradnja bila je prekinuta napadom Nemačke na Jugoslaviju, 6. aprila 1941. Od početka građevinskih radova do nemačke okupacije, izgrađeni su temelji hrama i podignuti su zidovi visine 7 i 11 m.
Nemačka okupaciona vojska je koristila prostor unutar nedovršenog hrama kao parkiralište, a 1944. su ga za istu svrhu koristili partizani i Crvena armija. Kasnije su razna preduzeća koristila prostor kao magacin. Ja sam sa obližnje zgrade VTI sada suda svakodnevo gledao urušavanju prostora i bahatnog korščenja osvečenog prostora.
Društvo za izgradnju hrama je prestalo da postoji.
Patrijarh German dolazi na čelo Srpske pravoslavne crkve 1958. godine i obnavlja ideju o podizanju hrama. Nakon 88 ponovljenih molbi – i isto toliko odbijanja – dozvola za nastavak gradnje je dobijena u leto 1984. i od republičke i od gradske vlasti.
Patrijarh German je 30. aprila 1985. godine, u prisustvu svih srpskih arhijereja, ponovo osvetio hram, položivši povelju o nastavku radova u novim istorijskim prilikama. 12. maja 1985. patrijarh, 20 episkopa i brojno sveštenstvo su služili svečanu Liturgiju, kojoj je u unutrašnjosti zidina hrama prisustvovalo oko 12.000 vernika, dok je u porti bilo još oko 80.000 ljudi. Izgradnja je ponovo otpočela 12. avgusta 1985. Zidovi su podignuti do pune visine od 40 m. Akt o odobrenju nastavka gradnje potpisao je tadašnji predsednik predsedništva Srbije Dušan Čkrebić, koji je u znak zahvalnosti od Srpske pravoslavne crkve dobio orden Svetog Save.
Omanja crkva koja je podignuta na mestu budućeg hrama je kasnije pomerena da bi izgradnja hrama mogla da otpočne. Na javnom konkursu 1905. godine prispelo je pet radova i svi su odbijeni kao nedovoljno dobri.
Profesor Branko Pešić, koji je imenovan za novog arhitektu hrama, prepravio je prvobitni projekat da bi se bolje iskoristili novi materijali i građevinske tehnike.
Najveće postignuće je bilo podizanje centralne kupole teške 4.000 tona. Ona je bila napravljena na zemlji, a zatim je, zajedno sa pokrivačem od bakarnog lima i velikim pozlaćenim krstom visokim 12 metara i teškim 4 tone, podignuta i postavljena na zidove. Podizanje, koje je trajalo 40 dana, završeno je 26. juna 1989. godine.
Dana 3. septembra 2001. godine formiran je Konzorcijum za finansiranje izgradnje Hrama Svetog Save na inicijativu tadašnjeg premijera Srbije dr Zorana Đinđića, uz blagoslov tadašnjeg Patrijarha srpskog Pavla i pod pokroviteljstvom prestolonaslednika Aleksandra II Karađorđevića. Na ovaj način obnovljeno je Društvo za podizanje Hrama Svetog Save, koje je prestalo sa radom 1941. godine. 2002. godine Konzorcijum je vratio stari naziv – Društvo za podizanje Hrama Svetog Save na Vračaru.
Gradnja eksterijera je završena 2004. godine. Postavljena su zvona i prozori, a fasada je takođe završena. Međutim, radovi na unutrašnjoj dekoraciji su u toku.
Hram je Izgrađen je u srpsko-vizantijskom stilu, sa četiri zvonika visoka 44 m. Visina vrha kupole iznosi 70 m, dok je glavni pozlaćeni krst visok još 12 m, što vrhu hrama daje ukupnu visinu od 82 m, a nadmorsku visinu od 134 m (64 m iznad nivoa reke Save). Zbog toga ova crkva zauzima istaknuto mesto na beogradskom horizontu i vidljiva je sa svih prilaza gradu.
Hram zauzima površinu od 4.830 kvadratnih metara u prizemlju, uz dodatnih 1.500 m² na tri galerije na prvom nivou. Postoji još i galerija od 120 m² na drugom nivou, na kome se nalazi i spoljašnji vidikovac koji se prostire oko cele kupole. Hram se u pravcu istok-zapad proteže 91 m, a u pravcu sever-jug 81 m. Kupole su ukrašene sa osamnaest pozlaćenih krstova u tri veličine, dok se u zvonicima nalazi 49 zvona iz austrijske zvonolivnice Grassmayr.
Crkva može da primi 10.000 posetioca, a na zapadnu horsku galeriju može da stane 800 horista. Hram je obložen belim mermerom i granitom, u čemu je sudelovao i slovenački Marmor Hotavlje.
Živopisanje, koje je u toku, radi se u tehnici mozaika. U glavnoj kupoli nalazi se ogroman mozaik Hrista Pantokratora koji predstavlja Isusa Hrista u trenutku vaznesenja, a realizovan je u ateljeu ruskog akademika i ikonopisca Nikojala Muhina. Kupola je ukrašena mozaikom teškim oko 40 tona, koje je u potpunosti realizovan u ateljeu umetnika, zatim podeljen na manje delove i tako transportovan u Beograd, gde je montiran u kupolu. Mozaik kupole predstavlja jedan od najvećih poduhvata mozaičkog ukrašavanja krivolinijskih prostora u svetu. Mozaik je pravljen tokom 2016. i 2017. godine a montiran od maja 2017. do kraja februara 2018.
Odmah nakon otvaranja hrama, liturgije, bogosluženja, venčanja, krštenja i druge prigodne svačnosti, kao što su duhovni koncerti, izložbe i promocije knjiga postale su inokosni deo hrama Svetog Save. Posete se ne organizuju samo preko turističkih agencija i vodiča, već brojne delegacije dolaze u posetu u organizaciji Hrama i Patrijaršije.
Hram su posetili i ruski predsednici Vladimir Putin i Dmitrij Medvedev, a posećuju ga i druge zvanične delegacije koje dolaze u Beograd.
Ispod poda hrama je izgrađena crkva Svetog cara Lazara, ukupne površine oko 1.800 m², sa riznicom Svetog Save i kriptom patrijarha Srpske pravoslavne crkve, u koju je planirano da se sahranjuju upokojeni patrijarsi. Osim bogosluženja, crkva je planirana za mnogobrojne kulturne manifestacije.
Hram je još uvek u izgradnji, koja se finansira dobrotvornim prilozima.
Veroljub Milošević.
foto: Veroljub Milošević.
